سید محمد خاتمی (زادهٔ ۲۱ مهر ۱۳۲۲- یزد) روحانی، سیاست‌مدار اصلاح طلب و پنجمین رئیس‌جمهور ایران است که طی دو دوره بین سال‌های ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ این مسئولیت را عهده‌دار بود.از او به عنوان محبوب ترین رییس جمهور بعد از انقلاب یاد می شود. وی سومین فرزند سید روح‌الله خاتمی است. روز پیروزی او در انتخابات (دوم خرداد) با کسب بیش از ۲۰ میلیون رای و حدود هفتاد درصد آراء۱ به نامی برای جنبش اصلاح‌طلبی داخلی در ایران بدل شد. وی توسط بسیاری به عنوان رهبر اصلاحات ایران شناخته می‌شود. خاتمی همچنین مبدع طرحی به نام «گفتگوی تمدن‌ها» بود که شهرت جهانی یافته و با نام او شناخته می‌شود. سازمان ملل متحد نیز سال ۲۰۰۱ میلادی را بر اساس این طرح، سال گفتگوی تمدن‌ها نامگذاری کرد. خاتمی هم اکنون عضو شورای عالی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌باشد. پیش از انقلاب محمد خاتمی در ۲۱ مهر ۱۳۲۲ خورشیدی در شهر اردکان۲ در استان یزد متولد شد. پدرش روح‌الله خاتمی از روحانیون بنام بود و او نیز از نوجوانی به دروس حوزوی روی آورد و طلبه شد. خاتمی تحصیلات خود را در رشته کارشناسی فلسفه غرب در دانشگاه اصفهان ادامه داد و عضو هیأت مدیره انجمن اسلامی این دانشگاه بود. محمد خاتمی در لباس سربازی در سال ۱۳۴۸ (۱۹۶۹ میلادی) از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شد و تحصیلات خود را تا سطح کارشناسی ارشد در رشته علوم تربیتی دانشگاه تهران ادامه داد. در سال ۱۳۵۰ (۱۹۷۱ میلادی)، او به قم بازگشت و دروس عالی حوزوی را ادامه داد. در سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۵۹، با تایید دکتر بهشتی، امامت مرکز اسلامی هامبورگ را بر عهده داشت. سید محمد خاتمی به دلیل مطرح کردن طرح گفتگوی تمدن‌ها موفق به اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه تهران و دانشگاه سنت اندروز انگلستان و دانشگاه لیژ در بلژیک شد.۳۴۵ زندگی شخصی سید محمد خاتمی در پنج سالگی در کنار پدرش سید روح‌الله خاتمی پدر او روح‌الله خاتمی مؤسس مدرسه علمیه اردکان و امام جمعه شهر یزد در سالیان نخستین پس از انقلاب ایران و مادرش سکینه ضیایی (درگذشته ۱۳۹۴) هستند. او با زهره صادقی، خواهرزادهٔ موسی صدر و دختر علی‌اکبر صادقی استاد مشهور حقوق اسلامی در دانشگاه،۶ در سال ۱۳۵۳ (در ۳۱ سالگی) ازدواج کرد. او دو دختر به نام‌های لیلا (متولد ۱۳۵۵) و نرگس (۱۳۶۱) و پسری به نام عمادالدین (متولد ۱۳۶۷) دارد. لیلا، دارای دکترای ریاضی از دانشگاه تهران بوده و هم اکنون استادیار دانشکده ریاضی کالج یونیون در آمریکا است.۷ عمادالدین هم در اسفند ۱۳۹۱ ازدواج کرده است و تنها فرزند خاتمی در ایران است.۸ از سایر بستگان مشهور او می‌توان به برادرش محمدرضا خاتمی (از رهبران جبهه مشارکت) منتخب اول مردم تهران در ششمین دوره مجلس شورای اسلامی و نایب رییس آن مجلس، اشاره کرد. محمدرضا خاتمی در ضمن با نوه روح‌الله خمینی، زهرا اشراقی که از فعالان حقوق زنان است، ازدواج کرده‌است. دیگر برادر خاتمی، علی خاتمی، فوق لیسانس مهندسی صنایع از بروکلین دارد و طی دومین دوره ریاست جمهوری خاتمی رییس دفتر او بود.۹ خواهر بزرگتر خاتمی، فاطمه خاتمی، به عنوان منتخب اول مردم اردکان در انتخابات شورای شهر سال ۱۳۷۸ انتخاب شد. مسئولیت‌ها در جمهوری اسلامی سید محمد خاتمی (وزیر ارشاد وقت) و حسن روحانی در مجلس پس از پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ و سقوط حکومت شاه و قدرت گرفتن جمهوری اسلامی، او در انتخابات مجلس شورای اسلامی شرکت کرد و به عنوان نماینده مردم اردکان و میبد وارد مجلس شد. در سال ۱۳۶۰ به فرمان امام خمینی به سرپرستی مؤسسه مطبوعاتی کیهان منصوب گردیدو سال بعد از آن در کابینه میر حسین موسوی، نخست وزیر وقت، به عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی انتخاب شد و همین سمت را در کابینه هاشمی رفسنجانی نیز به عهده داشت. علی خامنه‌ای، رهبر فعلی جمهوری اسلامی در اوایل دهه هفتاد ایدهٔ مبارزه با تهاجم فرهنگی غرب را مطرح ساخت که توسط تمام نهادهای مختلف پیگیری شد، اما خاتمی با این دیدگاه کاملاً موافق نبود. پس از مدتی اختلاف نظر بین او و خامنه‌ای و مقاومت وی در مورد فضای مطبوعاتی و آزادی‌های فرهنگی، منجر به استعفای وی شد.نیازمند منبع۱۰ او از آغاز دهه ۷۰ مشاور رئیس‌جمهور و رئیس کتابخانه ملی ایران بود و هم‌زمان در دوره‌های دانشگاهی مختلف، اندیشه سیاسی، فلسفه و اندیشه سیاسی در اسلام تدریس می‌کرد. در سال ۱۳۷۵ به فرمان علی خامنه‌ای، به عضویت شورای عالی انقلاب فرهنگی درآمد. کابینهٔ نخست مهندس موسوی رئیس‌جمهور: سید علی خامنه‌ای وزیران ر. وزیر وزارت‌خانه ر. وزیر وزارت‌خانه ۱ پرورش آموزش وپرورش ۱۳ نژادحسینیان راه و ترابری ۲ مرتضی نبوی ارتباطات ۱۴ هاشمی‌طبا صنایع ۳ ری‌شهری اطلاعات ۱۵ بهزاد نبوی صنایع سنگین ۴ نمازی اقتصاد ۱۶ نجفی←فاضل علوم ۵ ولایتی امور خارجه ۱۷ معادیخواه←خاتمی ارشاد ۶ عسگراولادی←عابدی جعفری بازرگانی ۱۸ توکلی کار ۷ منافی بهداشت ۱۹ نیک روش←ناطق‌نوری کشور ۸ نامدار زنگنه جهاد سازندگی ۲۰ گنابادی مسکن‌ ۹ سلامتی کشاورزی ۲۱ حسین نیلی معادن وفلزات ۱۰ اصغری دادگستری ۲۲ غرضی نفت ۱۱ رفیقدوست سپاه ۲۳ غفوری‌فرد نیرو ۱۲ سلیمی دفاع معاونان نخست وزیری ر. معاون معاونت ر. معاون معاونت ۱ آقازاده وزیرمشاور ۳ داوودی شمسی تربیت بدنی ۲ زنجانی برنامه وبودجه ۴ میرزاطاهری محیط زیست کابینهٔ دوم میرحسین موسوی رئیس‌جمهور: سید علی خامنه‌ای وزیران ر. وزیر وزارت‌خانه ر. وزیر وزارت‌خانه ۱ اکرمی←نجفی آموزش وپرورش ۱۳ سعیدی کیا راه و ترابری ۲ غرضی پست ۱۴ شافعی صنایع ۳ ری‌ شهری اطلاعات وامنیت ۱۵ بهزاد نبوی صنایع سنگین ۴ ایروانی اقتصاد ۱۶ فرهادی آموزش عالی ۵ ولایتی امور خارجه ۱۷ خاتمی ارشاد ۶ عابدی جعفری بازرگانی ۱۸ سرحدی زاده کار ۷ مرندی بهداری ۱۹ محتشمی‌پور کشور ۸ نامدار زنگنه←سرپرست جهاد سازندگی ۲۰ کازرونی مسکن‌ ۹ زالی کشاورزی ۲۱ حسین نیلی معادن وفلزات ۱۰ حبیبی دادگستری ۲۲ آقازاده نفت ۱۱ رفیقدوست سپاه ۲۳ بانکی←نامدار زنگنه نیرو ۱۲ جلالی دفاع معاونان نخست وزیری ر. معاون معاونت ر. معاون معاونت ۱ بهزاد نبوی وزیرمشاور ۳ درگاهی تربیت بدنی ۲ زنجانی برنامه وبودجه ۴ منافی محیط زیست کابینهٔ نخست اکبر هاشمی رفسنجانی وزیران ر. وزیر وزارت‌خانه ر. وزیر وزارت‌خانه ۱ نجفی آموزش وپرورش ۱۳ سعیدی‌کیا راه و ترابری ۲ غرضی پست ۱۴ نعمت‌زاده صنایع ۳ فلاحیان اطلاعات وامنیت ۱۵ نژادحسینیان صنایع سنگین ۴ نوربخش اقتصاد ۱۶ معین آموزش عالی ۵ ولایتی امور خارجه ۱۷ خاتمی← لاریجانی ارشاد ۶ وهاجی بازرگانی ۱۸ کمالی کار ۷ فاضل←ملک‌زاده بهداشت ۱۹ عبدالله نوری کشور ۸ فروزش جهاد سازندگی ۲۰ کازرونی مسکن‌ ۹ کلانتری کشاورزی ۲۱ محلوجی معادن وفلزات ۱۰ شوشتری دادگستری ۲۲ آقازاده نفت ۱۱ شافعی تعاون ۲۳ نامدار زنگنه نیرو ۱۲ ترکان دفاع معاونان ریاست جمهوری معاون اول رییس‌جمهور: حسن حبیبی ر. معاون معاونت ر. معاون معاونت ۱ زنجانی برنامه وبوجه ۳ غفوری‌فرد تربیت بدنی ۲ منافی محیط زیست انتخابات دوم خرداد در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶، خاتمی به عنوان نماینده اصلاح طلبان داخلی شرکت کرد. رقیب اصلی وی علی اکبر ناطق نوری بود، و نامزدهای دیگر در آن انتخابات رضا زواره‌ای و محمد محمدی ری‌شهری بودند. بر خلاف بسیاری از پیش‌بینی‌ها، خاتمی با اختلاف بیش از ۱۳ میلیون رأی با نفر قبل پیروز شد و حدود هفتاد درصد آراء را از آن خود نمود.۱۱ در این انتخابات ۷۹٫۹۳ درصد واجدین شرایط (۲۹٬۱۴۵٬۷۵۴ نفر) شرکت کردند۱۲ و خاتمی ۲۰ میلیون رأی آورد. اتهامات وسیعی مبنی بر مخالفت وی با مبانی اسلام و انقلاب توسط جناح محافظه کار منتشر شد تا جائیکه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم طی بیانیه‌ای؛ رای دادن به ناطق نوری را وظیفه شرعی و الهی خود نامید.۱۳ ریاست جمهوری انتخاب او در ۲ خرداد ۱۳۷۶، دوره جدیدی در سیاست ایران بود و جنبشی که از دل این قضیه آغاز شد، معمولاً «جنبش دوم خرداد» نامیده می‌شود. این در ضمن اولین انتخابات رقابتی پس از پایان جنگ ایران و عراق بود. پیش از آن خامنه‌ای و هاشمی رفسنجانی هر کدام دوبار با کسب اکثریت آرا به ریاست جمهوری انتخاب شده بودند. خاتمی در سال ۱۳۸۰ و انتخابات ۱۸ خرداد نیز پس از حدس و گمانه‌های مختلفی در مورد عدم شرکتش، شرکت کرد. او خود علت شرکتش را «میل مردم» می‌دانست. کابینهٔ نخست سیدمحمدخاتمی وزیران ر. وزیر وزارت‌خانه ر. وزیر وزارت‌خانه ۱ مظفر آموزش‌وپرورش ۱۲ حجتی←دادمان راه وترابری ۲ عارف←معتمدی پست ۱۳ شافعی←ادغام وزارت خانه صنایع ۳ دری←یونسی اطلاعات وامنیت ۱۴ جهانگیری صنایع ومعادن ۴ نمازی اقتصاد ۱۵ معین آموزش عالی ۵ خرازی امورخارجه ۱۶ مهاجرانی←مسجدجامعی ارشاد ۶ شریعتمداری بازرگانی ۱۷ کمالی کار ۷ فرهادی بهداشت ۱۸ نوری←موسوی لاری کشور ۸ حاجی تعاون ۱۹ عبدالعلی‌زاده‌‏‎ مسکن ۹ سعیدی‌کیا جهادسازندگی ۲۰ جهانگیری←ادغام وزارت خانه معادن وفلزات ۱۰ شوشتری دادگستری ۲۱ نامدار زنگنه نفت ۱۱ شمخانی دفاع ۲۲ بیطرف نیرو معاونان ریاست جمهوری معاون اول رییس‌جمهور: حسن حبیبی ر. معاون معاونت ر. معاون معاونت ۱ ابطحی معاون پارلمانی ۴ هاشمی‌طبا تربیت بدنی ۲ آقازاده انرژی اتمی ۵ ابتکار محیط زیست ۳ نجفی←عارف برنامه وبودجه ۶ بهشتی شیرازی میراث فرهنگی کابینهٔ دوم سیدمحمدخاتمی وزیران ر. وزیر وزارت‌خانه ر. وزیر وزارت‌خانه ۱ حاجی آموزش‌وپرورش ۱۲ خرم←رحمتی راه وترابری ۲ معتمدی ارتباطات ۱۳ شریف‌زادگان رفاه ۳ یونسی اطلاعات وامنیت ۱۴ جهانگیری‌‏‎ صنایع ومعادن ۴ مظاهری←حسینی اقتصاد ۱۵ معین←توفیقی علوم ۵ خرازی امورخارجه ۱۶ مسجدجامعی ارشاد ۶ شریعتمداری بازرگانی ۱۷ حسینی←خالقی کار ۷ پزشکیان بهداشت ۱۸ موسوی لاری کشور ۸ صوفی تعاون ۱۹ عبدالعلی‌زاده‌‏‎ مسکن ۹ حجتی جهادکشاورزی ۲۰ نامدار زنگنه نفت ۱۰ شوشتری دادگستری ۲۱ بیطرف نیرو ۱۱ شمخانی دفاع معاونان ریاست جمهوری معاون اول رییس‌جمهور: محمدرضا عارف ر. معاون معاونت ر. معاون معاونت ۱ ابطحی←انصاری معاون پارلمانی ۵ مهرعلیزاده تربیت بدنی ۲ آقازاده انرژی اتمی ۶ ابتکار محیط زیست ۳ ستاری‌فر← برادرانشرکا برنامه وبودجه ۷ بهشتی شیرازی←مرعشی میراث فرهنگی ۴ دهقان بنیاد شهید دوران ریاست جمهوری برای تأییدپذیری کامل این مقاله به منابع بیشتری نیاز است. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکی‌پدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این مقاله را بهبود بخشید. مطالب بی‌منبع را می‌توان به چالش کشید و حذف کرد. دوره ریاست جمهوری خاتمی از برهه‌های مهم تاریخ سیاسی ایران استنیازمند منبع شعار جامعه مدنی وی که بعدها در قبال سکوت وی توسط علی خامنه‌ای به‌عنوان برداشتی از مدینه النبی نام برده شد در کنار توسعه سیاسی از شعارهای اصلی وی بود. در همین راستا وی انتخابات شوراهای شهر و روستا را که در قانون اساسی جمهوری اسلامی تصریح شده بود، برای اولین بار برگزار کرد،۱۴ و فعالیت‌های فرهنگی، هنری و سیاسی در فضایی باز تر از دولت‌های قبل و بعد انجام شد،نیازمند منبع در عین حال جناح مقابل ضمن انتقادات پیاپی وزیر کشور او عبدالله نوری را که از مهره‌های اصلی کابینه بود با رای عدم اعتماد پس از استیضاح بر کنار کرد. مهاجرانی وزیر فرهنگ وی نیز یک بار استیضاح شد اما پس از دفاع از عملکرد خود توانست رای اعتماد مجدد بگیرد. واقعه مهم دیگر کنفرانس برلین بود. در جریان این کنفرانس، نهاد هاینریش بل در آلمان از ۱۷ نفر از اصلاح طلبان، روزنامه نگاران و ملی-مذهبی‌ها از جمله اکبر گنجی، عزت الله سحابی، مهرانگیز کار، یوسفی اشکوری، علی افشاری و محموددولت‌آبادی دعوت بعمل آورد. این کنفرانس آغاز ارتباط میان اصلاح طلبان داخل و اپوزیسیون خارج تلقی شد و مورد مخالفت تندروها در داخل و خارج قرار گرفت. در جریان سخنرانی‌ها اعضا حزب کمونیست کارگری ایران به اعتراضات شدید پرداخته و یکی از آنان خود را نیمه عریان کرد، از سویی صدا و سیمای ایران علی‌رغم مصادف بودن با ماه محرم ۲ شب پیاپی گزیده ۳۰ دقیقه‌ای از کنفرانس را پخش کرد و روزنامه‌های مخالف اصلاحات خواستار محاکمه آنان شدند. شرکت کنندگان در کنفرانس پس از بازگشت بازداشت شدند و ۲ هفته بعد توقیف گسترده روزنامه‌های اصلاح طلب توسط دادستانی و بازداشت برخی از روزنامه نگاران سرشناس آغاز گردید.۱۵۱۶۱۷۱۸۱۹۲۰۲۱۲۲۲۳۲۴۲۵۲۶ یکی از مهمترین وقایع دوران ریاست جمهوری خاتمی، اعتراضات ۱۸ تیر ماه ۱۳۷۸ بود که به واقعه «حمله به کوی دانشگاه تهران» شهرت یافت. شروع ماجرا از اعتراض عده‌ای از دانشجویان دانشگاه تهران درمورد توقیف روزنامه سلام بود که با واکنش شدید نیروهای امنیتی روبرو شد و در روز دوم، نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی به خوابگاه دانشجویان حمله‌ور شدند و تعداد زیادی از دانشجویان را مورد ضرب و شتم قرار دادند که در ادامه به یک اعتراض همه‌جانبه از طرف قشرها مختلف و بخصوص دانشگاهیان تبدیل گردید. در نهایت حکومت بکمک نیروهای بسیج، سپاه و نیروهای انتظامی اعتراض‌ها را توسط حکومت نظامی اعلام نشده، بشدت سرکوب و مخالفان را به زندان انداخت که از جمله زندانیان معروف می‌توان به احمد باطبی اشاره کرد. در نهایت دولت از سرکوبگران بعنوان نیروی فشار نام برد و این اولین بار بود که این نیرو رسماً موجودیت پیدا کرد. همچنین معترضان را آشوبگر و اراذل نامیدند.نیازمند منبع اما مهم‌ترین قضیه دوران حکومت خاتمی را می‌توان افشا و اعلام رسمی وجود «عوامل خودسر» در وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی که عامل «قتل‌های زنجیره‌ای» اعلام شدند، بود. این افشاگری به دستگیری یکی از سرشناسان وزارت اطلاعات به نام «سعید امامی» منجر شد. او بعدتر و طی یک واقعه مشکوک در زندان خودکشی کرد.نیازمند منبع در این واقعه نویسندگانی به طور سیستماتیک به قتل رسیدند از جمله داریوش و پروانه فروهر، محمد جعفر پوینده و محمد مختاری. قضیه مهم دیگر بی شک لایحه اصلاح قانون مطبوعات به مجلس بود که به گفته بسیاری آغاز آزادی بیان در ایران بشمار می‌رفت و در حالی که مطابق با قوانین جمهوری اسلامی توسط نماینده منتخب مردم (رییس جمهور) و برای تصمیم گیری توسط بیش از دهها تن از نمایندگان اصلاح طلب مجلس ششم در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار می‌گرفت با ابلاغ نامه رهبری به مهدی کروبی (رییس وقت مجلس) که توسط او به حکم حکومتی تعبیر شد، به صورت یک طرفه از صحن علنی مجلس خارج شد و برای مدتی صحن مجلس را صحنه نزاع لفظی نمایندگان اکثریت مجلس با نمایندگان اقلیت کرد که سر انجام با سخنان کروبی بایگانی شد. در سطح بین‌المللی، خاتمی با مطرح کردن طرح «گفتگوی تمدن‌ها» در سازمان ملل متحد، مطرح شد و او را به عنوان مبدع این نظریه می‌شناسند.۲۷ دو دوره ریاست جمهوری سید محمد خاتمی (بویژه دوره نخست) آبستن اتفاقات و بحرانهاو کارشکنی‌های بزرگ و کوچک بسیاری بود که نقطه اوج آن در ۱۸ تیرماه ۷۸ با حمله به کوی دانشگاه اتفاق افتاد و اغلب با سازماندهی قبلی و از سوی مخالفان محافظه کار مذهبی و نظامی دولت سامان داده می‌شد تا جایی که به تعبیر خود وی برای دولت او هر ۹ روز یک بحران ایجاد می‌کردند. سیاست خارجی محمد خاتمی و ولادیمیر پوتین خاتمی دولت را در شرایطی تحویل گرفت که بر اثر بحران ناشی از محکوم شدن مقامات بلند پایه جمهوری اسلامی در دادگاههای آلمان به اتهام کشتن چند تن از رهبران حزب دموکرات کردستان ایران در رستوران میکونوس آلمان، روابط ایران و اتحادیه اروپا در اوج تیرگی قرار داشت و همه سفرای اروپایی ایران را ترک کرده بودند. همچنین ایران متهم به دست داشتن در حمله به پایگاه آمریکا در الخبر عربستان و کنیسه یهودیان در آرژانتین شده و در آستانه حمله موشکی آمریکا قرار داشت. گروه طالبان نیز اغلب نقاط افغانستان از جمله مناطق مرزی ایران را تصرف و صدها نفر را در حملات پیاپی به روستاهای مرزی به گروگان گرفته بود. رای غیر منتظره مردم در دوم خرداد و موضع مسالمت جویانه وی نقش موثری در خارج کردن ایران از آن وضعیت بحرانی داشت.۲۸ سیاست تنش زدایی و ایده گفتگوی تمدن‌ها از مهمترین اقدامات دولت خاتمی در عرصه روابط خارجی بود. در پرتو این اقدامات ایران تا حدودی از انزوای بین‌المللی پس از انقلاب خارج گردید. او تنها رییس جمهور ایران تا کنون بوده‌است که با دعوت دولت‌های اروپایی به آلمان، ایتالیا و اتریش سفر رسمی انجام داده‌است. دولت آمریکا در سالهای اول دولت خاتمی در واکنش به تحولات ایران از تصویب تحریم‌های تازه تر علیه ایران در سنا جلوگیری کرد و شرکت‌های نفتی توتال، پتروناس و گازپروم را از شمول قانون تحریم‌های داماتا معاف ساخت.۲۹ مصاحبه او با تلویزیون سی ان ان نیز نقش فراوانی در بهبود چهره ایران در آمریکا داشت گرچه تسلیم شدن وی در برابر موضع علی خامنه‌ای علیه رابطه با آمریکا و بی عملی وی در سایر عرصه‌های سیاست خارجی از جمله برنامه غنی سازی اورانیوم در دراز مدت به کشورهای غربی الغا کرد که نقش چندانی در سیاست خارجی ایران ندارد موضوعی که خود وی نیز با اذعان به اینکه برخی دولت را بعنوان تدارکات چی می‌خواهند، بدان اعتراف کرد. یکی از مهمترین مواضع وی سخنرانی علیه واقعه ۱۱ سپتامبر بود که توانست ایران را از تیر رس حملات آمریکا پس از حملات تروریستی دور کند. دولت ایران گرچه بدلیل مخالفت علی خامنه‌ای نتوانست همکاری نظامی چندانی یا نیروهای ائتلاف در سرنگونی طالبان و صدام داشته باشد، اما نقش سیاسی موثری در این تحول داشت.۳۰ فرهنگ و هنر Khatami, Eid-e Ghadir.jpg وی طی سخنانی در سال اول ریاست جمهوری پیرامون آزادی گفت : خدمت به دین در این است که بگوییم دین و آزادی با هم سازگارند و دینی که به انسان حرمت می‌دهد در درجه اول به آزادی انسان حرمت می‌دهد. باید موانع آزادی از میان برداریم.۳۱ در سالهای اول ریاست جمهوری وی آزادی مطبوعاتی نسبی در کشور شکل گرفت و برای اولین بار پس از تابستان ۱۳۶۰ برخی نیروهای اپوزیسیون توانستند نشریاتی چاپ کرده و یا مقالاتی در انتقاد از عملکرد مقامات عالیرتبه منتشر کنند. این آزادی نسبی و تغییر در فرم و محتوی مطبوعات با استقبال مردم مواجه شد تا جاییکه تیراژ روزنامه‌ها برای اولین بار در اردیبهشت ۱۳۷۷ از دو میلیون نسخه در روز گذشت.۳۲ گرچه دولت وی پس از حکم حکومتی علی خامنه‌ای و استعفای بورقانی از معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد، همچون گذشته به دفاع از مطبوعات نپرداخت تا جاییکه در دور دوم دولت او نیز حزب مشارکت اغلب از داشتن نشریه محروم بود. دولت همچنین در برابر توقیف پیاپی مطبوعات توسط سعید مرتضوی (قاضی دادگاه مطبوعات و دادستان تهران) و همچنین محاکمه و زندانی کردن روزنامه نگاران (حتی هنگامیکه عبدالله نوری وزیر کشور و مدیر مسئول روزنامه خرداد را شامل شد) اقدام خاصی صورت نداد. دور دوم ریاست جمهوری خاتمی در دوره دوم ریاست جمهوری در ضمن تلاش بسیاری برای تصویب لوایح دوگانه اصلاح قانون انتخابات و تبیین اختیارات ریاست جمهوری داشت که بارها به جرم مغایرت با شرع و قانون اساسی توسط شورای نگهبان قانون اساسی رد شد. در اواخر دوران ریاست جمهوری خاتمی، انتخابات مجلس هفتم برگزار شد که رد صلاحیت گسترده نامزدهای اصلاح طلب از سایر مشکلات او بود. پس از ریاست جمهوری سخنرانی خاتمی در اجلاس داووس سوییس خاتمی پس از پایان دوران ریاست جمهوری نیز فعالیت‌های خود را ادامه می‌دهد. او مؤسسه بنیاد باران (بنیاد آزادی رشد و آبادانی ایران) را تأسیس کرده‌است و مسؤولیت مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها را نیز به عهده دارد. از مجموعه اسناد و هدایای دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی «یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی» تاسیس شد. این یادمان بر اساس قانون به سازمان اسناد و کتابخانه ملی وابسته‌است. فعالیت یادمان ریاست جمهوری سید محمد خاتمی با روی کار آمدن دولت محمود احمدی‌نژاد متوقف شد و ساختمان این یادمان در مجموعه سعد آباد که جزو بناهای دولتی است پلمب گردید. تلاش‌های سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای باز گشایی این یادمان در دولت احمدی‌نژاد بود.۳۳ با آغاز کار دولت حسن روحانی بار دیگر پرونده یادمان ریاست جمهوری خاتمی گشوده شده و احتمالاً به زودی این یادمان بازگشایی خواهد شد. سفرها سفر به آمریکا خاتمی در سال ۲۰۰۱ در سفری به آمریکا در دانشگاه سیتون هال سخنرانی ایراد کرده بود.۳۴ اما پس از دریافت روادید و ورود مجدد وی به آمریکا در اواخر ماه اوت سال ۲۰۰۶۳۵ عده‌ای از جمله فاطمه رجبی، همسر سخنگوی دولت احمدی‌نژاد و غلامحسین الهام، خواستار خلع لباس روحانیت از وی شدند.۳۶ محمد علی ابطحی هم در واکنش، این سخنان را ناشی از «وحشت اصولگرایان» از جریانی به نام «کابوس خاتمی» خواند.۳۷ سفر به بریتانیا خاتمی در اواخر سال ۲۰۰۶، به دعوت چند نهاد و دانشگاه برای چند سخنرانی عازم بریتانیا شد. او ابتدا به اسکاتلند رفت و در دانشگاه سنت اندروز در شهر سنت اندروز در منطقه فایف سخنرانی با عنوان «دوستی بدون مرز» ایراد کرد. پس از آن خاتمی در میان تشویق شدید حضار، دکترای افتخاری از این دانشگاه دریافت و مرکز ایران‌شناسی دانشگاه سنت اندروز را افتتاح کرد.۳۸ هم‌زمان با استقبال مقامات و دانشجویان دانشگاه، تظاهراتی اعتراضی از طرف برخی گروه‌های مخالف جمهوری اسلامی در بیرون سالن برگزار شد که خواهان دستگیری و محاکمه خاتمی به اتهام فعالیت‌های ضدانسانی و سرکوب مخالفان در دوره ریاست جمهوری‌اش بودند.۳۹ جایزه گفتگوی جهانی در سال ۲۰۰۹ جایزه گفتگوی جهانی در سال ۲۰۰۹ که از سوی سازمانی به همین نام در دانمارک برگزار می‌شود، به دو چهره نامدار ایرانی تعلق گرفت که سال‌ها در زمینه گفتگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها فعالیت کرده‌اند؛ داریوش شایگان فیلسوف و سید محمد خاتمی سیاستمدار. «جایزه گفتگوی جهانی» در سال ۲۰۰۹ بنیان شد و از برندگان جایزه شایگان و خاتمی نیز برای شرکت در مراسمی در دانشگاه آرهوس کپنهاگ برپا می‌شود، دعوت شد.۴۰ بعد از دوران ریاست جمهوری انتخابات ریاست جمهوری ایران سال ۱۳۸۸ نوشتار اصلی: انتخابات ریاست جمهوری ایران (۱۳۸۸) خاتمی در روز ۱۶ آذر سال ۱۳۸۹ محمد خاتمی رئیس جمهور سابق ایران پیشتر اعلام کرده که اگر مردم بخواهند در انتخابات ریاست جمهوری دوره دهم شرکت خواهد کرد.۴۱ این در حالی است که برخی از حامیان وی با برگزاری همایش، او را دعوت به این امر کرده بودند.۴۲ وی در روز بیست و سوم دی ماه ۱۳۸۷ در دیدار با جمعی از مردم ایلام در تهران، از احتمال کاندیداتوری خود و یا میرحسین موسوی خبر داد. پس از انتخابات دهم وی هم چون میر حسین موسوی و مهدی کروبی به جمع معترضین به نتایج انتخابات پیوست و خواستار انجام همه‌پرسی مجدد درباره نتایج انتخابات شد و هم چنین در تظاهرات‌هایی نظیر ۲۵ خرداد، روز قدس و ۲۲ بهمن در حمایت از جنبش سبز و اعتراض به تقلب در انتخابات دهم شرکت نمود.۴۳۴۴۴۵ محمد خاتمی هم چنین در دی ماه ۱۳۸۹ در آستانه سالگرد اعتراضات به نتایج انتخابات دهم در روز عاشورا با نمایندگان اصلاح طلب مجلس شورای اسلامی دیدار کرد و خواستار برگزاری انتخاباتی سالم و آزاد شد. پس از این دیدار، محمد خاتمی از سوی حامیان علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران و افرادی چون احمد جنتی، حسین طائب و حسین شریعتمداری متهم به براندازی نظام و تهدید به دستگیری شد.۴۶ حمله به حسینیه جماران در شب عاشورای ۱۳۸۸ بیش از پنجاه نفر از اعضای گروهک فشار به هواداران جنبش سبز که در جماران به مراسم عزاداری می‌پرداختند، حمله کردند. در حالیکه سید محمد خاتمی در حسینیه جماران، در حال سخنرانی بود و جمعیت زیادی در این حسینیه حاضر بودند اعضای گروهک فشار در شب عاشورای حسینی با فریادهای حیدر حیدر، ابوالفضل علمدار خامنه‌ای را نگهدار به این مکان حمله کردندو موجب نیمه تمام ماندن سخنرانی سید محمد خاتمی شدند. اصولگرایان همواره اعتراضات روز عاشورا را توهین به مقدسات و امام سوم شیعیان می‌داند در حالی که در شب عاشورا به مراسم عزاداری حمله و عده‌ای را مضروب کردند.۴۷ حمله به خاتمی محمد خاتمی در روز ۲۲ بهمن ۱۳۸۸ به حمایت از جنبش سبز در راهپیمایی شرکت کرد. وی که در مسیر خیابان زنجان به سمت میدان آزادی در حال حرکت بود با حمله نیروهای لباس شخصی به خودروی حامل وی مواجه شد.۲۳ هم چنین برادر او، محمدرضا خاتمی، نیز به همراه همسرش، زهرا اشراقی، در این راهپیمایی دستگیر شدند که پس از بازداشتی کوتاه مدت آزاد شدند.۴۴۸ ممنوعیت خروج از کشور در اسفند سال ۱۳۸۸ خبرگزاری فارس از قول عباس امیری‌فر به نقل از یک مقام اطلاعاتی اعلام کرد سید محمدخاتمی رئیس بنیاد باران ممنوع‌الخروج شده است.۴۹ این خبر بلافاصله به وسیله نیویورک تایمز به نقل از رویترز مخابره شد۵۰ و پس از مخابرهٔ چندین تکذیبیه از منابع مختلف نزدیک به خاتمی را به دنبال داشت در مهمترین آنها سید محمود علیزاده طباطبایی، وکیل سید محمد خاتمی با این استدلال که «برای ممنوعیت خروج می‌بایست تصمیم قضایی اتخاذ شود حال آنکه تاکنون چنین تصمیمی برای آقای خاتمی گرفته نشده است» این خبر را تکذیب کرد.۵۱۵۲ چند سال بعد و بعد از اتمام دوره فعالیت دولت دهم ایران، این موضوع دوباره مطرح شد. اینبار علی لاریجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی در مصاحبه با لوموند اعلام کرد که محمود احمدی‌نژاد مسبب ممنوع‌الخروج شدن خاتمی در زمان دولت دهم ایران بوده است. احمدی‌نژاد در واکنش به این سخن اعلام بی‌اطلاعی کرد و این موضوع را در حیطه اختیارات قوه قضائیه دانست. خاتمی نیز مدتی بعد در واکنش به این اظهارنظرها، این موضوع را بی‌اهمیت دانست.۵۳ در آذر ۱۳۹۲ زمانی که خاتمی سعی داشت برای مراسم درگشت نلسون ماندلا به آفریقای جنوبی سفر کند، علی‌رغم همکاری وزارت امور خارجه ایران جهت اخذ ویزا برای وی، به وی اطلاع داده می‌شود که وی ممنوع‌الخروج است. این اعلام با مقاومت خاتمی روبرو می‌شود و وی درخواست می‌کند حکم رسمی ممنوع‌الخروجی وی اظهار شود که در مقابل این درخواست وی، این حکم به وی عرضه می‌شود.۵۴ انتخابات مجلس نهم در ۲۳ آبان سال ۱۳۹۰، حدود ۴ ماه قبل از انتخابات مجلس نهم، خاتمی انتخابات را حق یکایک مردم ایران دانست و گفت که «اگر در همه حوزه‌ها نامزدهای مورد علاقه همگان باشند و تضمینی باشد که اساس تعیین کننده رای مردم است و فضا باز و آزاد و متناسب با انتخابات سالم و رقابتی باشد همه شرکت می‌کنند».۵۵ اصلاح طلبان نمی‌توانند و نباید در انتخابات نامزد و فهرستی داشته باشند؛ البته این به معنای تحریم انتخابات نیست. دل بستگان به اصل انقلاب هیچ‌گاه انتخابات را تحریم نمی‌کنند.۵۶ «» محمد خاتمی (قبل از انتخابات) خاتمی پیش از انتخابات درباره شرکت کردن یا عدم شرکتش پاسخ روشنی نداده بود.۵۷ محمد خاتمی علی‌رغم انتظار طرفدارانش، و در حالی که «آزادی انتخابات، احزاب، مطبوعات و زندانیان سیاسی» را شرط شرکت اصلاح طلبان در انتخابات مجلس نهم دانسته بود،۵۸ در حسینیه پنج‌تن منطقه آبسرد گیلاوند واقع در حوزه انتخابیه دماوند و فیروزکوه رای خود را به صندوق انداخت۵۹ که با واکنش‌های تندی از جانب برخی چهره‌های اصلاح‌طلب و مردم به ویژه در فضای اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مواجه شد. محمد نوری‌زاد از جمله افرادی بود که به شرکت خاتمی در انتخابات واکنش نشان داد و در مصاحبه با دویچه‌وله گفت: «از جمع کنده شده و به‌صورت فرد در این انتخابات شرکت کرده‌است.»۶۰ حسین نورانی نژاد، فعال سیاسی و روزنامه نگار در صفحه فیسبوک خود نوشت در روز ۱۳ اسفند دیداری با آقای خاتمی داشته، خاتمی در این دیدار بیان کرده «اخبار نگران کننده‌ای از برنامه و نقشه‌های تندروهای جریان حاکم» داشته که رای دادن وی «حرکتی غافلگیر کننده» برای برهم زدن آن نقشه‌ها بوده است. وی اظهار نمود ادعا ندارد که درست تصمیم گیری کرده‌است و گفته به جای نگرانی از آبروی خود نگران «افراد در بند، حصرها، اصلاحات، و نقشه‌های شومی است که پیشاروی مردم، آرمان‌های انقلاب، جمهوریت و اصل نظام» است.۶۱ انتخابات ریاست جمهوری یازدهم به هر حال وضع کنونی کشور ناگوار است و همه موظفیم که برای اصلاح این وضع تلاش کنیم؛ ولی چه کنیم که یک جریان و تفکری می‌گوید من نظامم و هر کس مستحیل و هضم در من نشود خارج از نظام است!۶۲ «» اعتراض شدید خاتمی به تحریم ها در ۳۰ آبان ۱۳۹۱ جمعی از اصلاح طلبان طرفدار شرکت در انتخابات به دیدار خاتمی رفتند و درباره انتخابات با او به گفتگو نشستند. پس از آنکه عده‌ای از اینان از علاقه خاتمی به بازگشت به قدرت صحبت کردند. فردای آن روز، وبسایت رسمی سید محمد خاتمی متن سخنرانی دیروزش را منتشر کرد که نشان داد که خاتمی به دنبال بازگشت به قدرت نیست و معتقد است مشکل این نیست چه کسی کاندیدا شود، بلکه خواست اصلی اصلاح طلبان را آزادی و امنیت منتقدان و تن دادن حکومت به خواست مردم می‌داند .۶۳ او در این سخنرانی به شدت از فضای حاکم و جریان‌هایی که به هر نحو ممکن حاضر به شرکت در انتخابات هستند انتقاد کرد و عدم شرکت در انتخابات را به معنای خروج از نظام ندانست .۶۴ تا کی همه‌مان تو سری خور باشیم و این همه تحقیر و توهین نسبت به همین دولت‌ها و ملت‌ها بشود و یک ملت زیر پنجه‌ها و چکمه‌های ر‍ژیم سفاک گرفتار باشد و ما حتی سر و صدای درستی هم نمی‌بینیم.۶۵ «» اعتراض شدید خاتمی به تحریم ها همچنین از مجامع بین‌المللی، دولت‌های عربی و اسلامی به خاطر انفعال در مساله سرکوب مردم غزه که او آن را «وحشیانه و خونین» نامید به شدت انتقاد نمود .۶۶ همچنین از تحریم‌های بین‌المللی نیز به شدت انتقاد کرده و ضمن انتقاد توامان از سیاست خارجی حاکمیت فعلی و نیز سوء مدیریت موجود که اثرگذاری تحریم‌ها را افزایش داده، گفته است: «غربی‌ها و دیگران چه فکر می‌کنند آنهایی که دم از انسان می‌زنند! امروز بزرگترین فشار را مردم ما دارند متحمل می‌شوند. چه تحریم هوشمندی؟ این تحریم برای فشار آوردن روی مردم است حقوق بشر و انسان چه شده؟ من به این روش‌ها اعتراض می‌کنم.»۶۷ حمایت از حسن روحانی پس از شروع فعالیت‌های تبلیغاتی کاندیداها محمدرضا عارف و حسن روحانی در میتینگ‌های تبلیغاتی خود به حمایت از عملکرد دولت اصلاحات و شخص سید محمد خاتمی پرداختند. چند روز مانده به انتخابات به پیشنهاد خاتمی، عارف به نفع روحانی از رقابت کناره گیری کرد.۶۸ خاتمی سپس در بیانیه‌ای ضمن تشکر از عارف اعلام کرد که به حسن روحانی رأی خواهد داد و از همه اصلاح طلبان نیز درخواست کرد که به وی رأی دهند.۶۹ روحانی نیز در نامه‌ای به خاتمی ضمن تشکر از وی و محمدرضا عارف، گفتمان خود را گفتمان «عقلانیت و اعتدال و اصلاحات» نامید و ابراز امیدواری کرد که تمام تلاش خود را برای پیروزی این گفتمان انجام خواهد داد.۷۰ روحانی نهایتاً با کسب ۱۸٬۶۱۳٬۳۲۹ رأی، رئیس جمهور ایران شد. حسن روحانی پس از اعلام پیروزی وی در انتخابات، در پیام پیروزی و در اولین اظهارات رسمی خود ضمن تشکر از مردم و رهبر انقلاب، صراحتاً از حمایت‌های علی اکبر هاشمی رفسنجانی و سید محمد خاتمی تشکر کرد و گفت: «بی‌شک نقش امیدآفرین آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی که از چهره‌های درخشان نظام در این خیزش خروش بودند شایسته قدرشناسی است.»۷۱ در زمان دولت یازدهم با روی کار آمدن دولت یازدهم که از نیروهای اصلاح‌طلب نیز در آن بهره برده شده‌بود، خاتمی کوشید تا بتواند فاصله ایجادشده بین اصلاح‌طلبان ایران و هسته مرکزی قدرت در ایران را کاهش دهد و با نزدیک‌شدن به شخص رهبر ایران، از میزان تنش موجود بکاهد. اما این آشتی‌جویی خاتمی، با واکنش منفی از جانب سد علی خامنه‌ای و حلقه اطرافیان نزدیک وی روبرو شد، به طوریکه دستور ممنوع‌الخروجی خاتمی همچنان پابرجا ماند و وی نتوانست در مراسم تدفین نلسون ماندلا که در آفریقای جنوبی برگزار شد، شرکت کند. از طرف دیگر، هرگاه حسن روحانی تلاش کرد به اصلاح‌طلبان یا شخص خاتمی نزدیک شده و یا نقش میانجی را ایفا کند، با تذکرها و هشدارهایی از جانب بیت رهبری و دستگاه‌های اطلاعاتی و نظامی روبرو شد. اما خاتمی همچنان بر درخواست خود مبنی بر مودت نیروها در شرایط کنونی ایران تاکید می‌کند:۷۲ «راه‌حل مشکلات کنونی، میدان دادن به افرادی با زبان تند و حصر و محدود کردن نیروها نیست؛ بلکه مصلحت نظام ما آشتی ملی است ... عده‌ای به‌جای آشتی به حذف و کینه می‌اندیشند.» محدودیت‌های رسانه‌ای و عدم رعایت آنها از سوی قوه مجریه و مقننه تصاویر خاتمی در زمان رقابت ریاست جمهوری از طریق تبلیغات حسن روحانی رسانه‌ای شد که پیش از آن سابقه نداشت. در بهمن ۱۳۹۳ غلامحسین محسنی اژه‌ای سخنگوی قوه قضائیه اعلام کرد که محمد خاتمی مشمول محدودیت رسانه‌ای شده است. 600 استاد دانشگاه با عنوان «بدعتی نگران‌کننده و تهدیدی کم‌سابقه برای حقوق شهروندی در جمهوری اسلامی» طی نامه سرگشاده خطاب به صادق آملی لاریجانی رئیس قوه قضائیه به این رویه اعتراض کردند.۷۳ در ۲ اسفند ماه ۹۳ پس از درگذشت خواهرش، فاطمه خاتمی، به جز حسن روحانی و اکبر هاشمی رفسنجانی، از بزرگان نظام که منتقد وی بنظر می‌رسند به وی پیام تسلیت ندادند. رهبر ایران پیام تسلیتی خطاب به مادر وی داده بود و نام خانوادگی خواهرش را خلیلی خطاب کرده بود که نام خانوادگی فرزند اوست که در جنگ کشته شده است.۷۴ از آنجا که وی از دادن پیام به سید محمد خاتمی امتناع کرده بود و بنظر می‌رسد چون مادرشان یکماه بعد از این پیام در وضعیت وخیم بیماری و بیهوشی قرار گرفت در بعضی رسانه‌ها از آن با تیتر «آیت‌الله خامنه‌ای درگذشت خواهر محمد خاتمی را به مادر متوفی تسلیت گفت» یاد شده بود.۷۵۷۶ در ۱۳ فروردین ۹۴ بدنبال درگذشت مادر سید محمد خاتمی، پس از حسن روحانی، علی لاریجانی، رییس مجلس شورای اسلامی نیز برای رئیس جمهور اسبق ایران پیام تسلیت فرستاد.سید علی خامنه ای نیز 2 روز پس از در گذشت مادر سید محمد خاتمی پیام تسلیتی را نه به سید محمد خاتمی ، بلکه به ارادتمندان سید روح اله خاتمی و مردم اردکان فرستاد. ۷۷ کمی بعد مصطفی پورمحمدی، وزیر دادگستری نیز در پیامی به سید محمد خاتمی تسلیت گفت.۷۸ خبر این تسلیت ابتدا در خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضاییه منتشر شد، اما چند ساعت بعد از روی این سایت برداشته شد.۷۹ خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضاییه بعد از انتشار پیام تسلیت پورمحمدی وزیر دادگستری به محمد خاتمی رییس جمهوری اسبق برای درگذشت مادرش ضمن حذف این مطلب، دبیر گروه قضایی این خبرگزاری را هم اخراج کرد.۸۰ در تاریخ ۱۶ فروردین ماه نیز سید علی خامنه ای درگذشت مادر خاتمی را به بازماندگان و مردم اردکان و یزد تسلیت گفت. ۸۱ در ۱۵ فروردین ۱۳۹۳، اسحاق جهانگیری، خبر از رفع محدودیت‌های رسانه‌ای اعمال‌شده بر خاتمی، در آینده‌ای نزدیک، خبر داد.۸۲ نامۀ محرمانۀ حسن روحانی به مجمع روحانیون مبارز نهایتاً در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۴ یک خبرگزاری از پاسخ حسن روحانی، رئیس‌جمهور به نامه اعضای مجمع روحانیون مبارز خبر داد. اعضای مجمع در این نامه خواستار بیان علت ممنوع‌التصویری رئیس دولت اصلاحات شده بودند. پس از ارسال این نامه، دفتر رئیس‌جمهور نامه‌ای به قوه قضائیه فرستاد و پاسخ سوال مجمع را از این قوه خواستار شد و رونوشت این نامه نیز به مجمع روحانیون ارسال شد. پس از انتشار این خبر محمدعلی ابطحی در این‌باره اظهار کرد: « پاسخ این نامه در مجمع روحانیون مطرح شد و به دلیل اینکه محتوای نامه قید «محرمانه» داشت، نمی‌توانم درباره جزئیات آن اطلاعاتی ارائه کنم.» ۸۳ تکذیب شدید اللحن ممنوع‌التصویر و خبری خاتمی از سوی روحانی در ۲۳ خرداد ۱۳۹۴ حسن روحانی، رییس جمهوری ایران در یک کنفرانس خبری در پاسخ به سؤالی مبنی به ممنوع‌التصویر و خبری سید محمد خاتمی، رئیس جمهور اسبق ایران ضمن دروغ خواندن این ادعا گفت: «شورای امنیت ملی هیچ مصوبه ای در زمینه ممنوع‌التصویری کسی ندارد و اگر کسی چنین چیزی را به شورای امنیت ملی نسبت بدهد خلاف کرده و باید طبق قانون مجازات شود.»